Heen en weer / Ida e volta

(português em baixo)

Heen en weer reizen tussen twee thuislanden blijft vreemd. Met moderne transportmiddelen kan je jezelf binnen een halve dag een cultuurshock toedienen, reizend van een gezellige tropische chaos naar het georganiseerde Nederland. Dat grote verschil combineert raar met het feit je je op beide plekken evenveel thuis (of even ontheemd) voelt.

Vorige maand was ik in Nederland, en anders dan voorgaande keren heb ik deze keer werkelijk vakantie genomen. De werk-laptop en Google-badge bleven in Brazil, en het password van de webmail heb ik oostindisch vergeten. Ik heb twee volle weken genoten van conversaties waar ik meer kon spraakwatervallen dan luisteren. Ik was bijna vergeten wat vriendschap kan zijn. Dat er mensen zijn met wie als vanzelf een band ontstaat als je maar een tijdje in hun buurt bent.

Weer terug in Brazilië blijft je hoofd lang na gonzen van al die bekenden, maar herinneringen -hoe goed ze ook zijn- zeggen niets terug en het is daarom moeilijk geen acute heimwee te krijgen. Na een week of wat valt het kwartje dat je echt weer in een ander land bent. Geliefde activiteiten hier (op het moment: dansen en trombone spelen) eisen hun aandacht op en dwingen melancholie naar de achtergrond. Af en toe vlammen de verlangens nog op, om geblust maar tegelijkertijd gevoed te worden door vluchtige telefoongesprekken, voorzover tijdszones en dagindelingen dat toelaten.

Een van de mensen die ik in Nederland heb ontmoet is Ernst. Ernst (http://www.ernstvanderpasch.nl) was mijn klasgenootje op het VWO, en ik hou een laagfrequent contact met hem. Ik sprak hem voor het eerst sinds ik geëmigreerd ben, en een van de onderwerpen was het onvermijdelijke "hoe is het om in Brazilie te wonen."

Zijn indruk van Brazilie was mede gevormd door O amor natural, een documentaire uit 1996 van Heddy Honigman. Zij maakte de documentaire ter gelegenheid van de publicatie van de Nederlandse vertaling van de gelijknamige bundel van Carlos Drummond de Andrade, Brazil's bekendste dichter. De gedichten in O amor natural zijn expliciet erotisch. De film portretteert oudjes in Rio de Janeiro die ingetogen glunderend deze lijfelijke poëzie voordragen en mijmeren over voorbije nachten vol lust. Het is toch moeilijk voor te stellen dat een bejaard Nederlands echtpaar zonder gêne over zuigen, zoenen en sperma praat?

Of Brazilianen werkelijk opener met sensualiteit omgingen, vroeg hij. Ik vertelde hem over het grappigste woord dat ik tot nu toe heb geleerd, namelijk het woord voor strapless damestopje. In goed Portugees heet zoiets een tomara-que-caia, wat zoveel wil zeggen als "Ik hoop dat hij valt". (Ik dacht eerst dat het een grap was van de draagster die het me uitlegde). Ongetwijfeld kijkt de gemiddelde Nederlandse man met dezelfde interesse naar een smakelijk decolleté als de Braziliaan, maar de Braziliaanse terminologie is duidelijk eerlijker.

Voor wie meer wil zien van O Amor natural: de uitstekende vertaling van August Willemsen is nog steeds te koop. De documentaire is in zijn geheel te bekijken op de site www.artefatocultural.com.br. Tot slot: een gedicht van Drummond de Andrade.


Onder de douche beminnen

Onder de douche beminnen, zeep en kussen,
of in bad, beiden gekleed in water,
glibberende liefde, glippend, grijpend,
wijkend, water in de ogen, monden,
dansen, varen, duiken, regenen,
dat schuim op onze buiken, en de driehoek
van het schaamhaar wit - van water, sperma,
liefdes loop, of zijn wij bron geworden?



Ida e volta

Viajar entre duas pátrias é esquisito. Com meios de transporte modernos é possível ministrar um choque de cultura em si mesmo, viajando de uma bargunça tropical e aconchegante para a Holanda arrumada. A diferença grande entre os países não combina com o fato de se sentir igualmente em casa (ou igualmente perdido) nos dois lugares.

No mês passado eu estava na Holanda, e ao contrário das vezes anteriores, eu realmente tirei férias. O laptop corporativo e o crachá ficaram em casa e a senha do e-mail sumiu numa dementia temporária. Eu aproveitei duas semanas inteiras de conversas nas quais eu podia discursar mais que ouvir. Quase esqueci como pode ser amizade. Que existem pessoas com quem surge uma ligação sem esforço quando você está por perto delas.

De volta no Brasil, a cabeça fica zumbindo por muito tempo com todos esses conhecidos. As lembranças -tão boas que elas podem ser- não têm voz para responder aos seus pensamentos, e por isso é impossível não ficar com saudades agudas. Depois de mais ou menos uma semana, a realidade cai na sua cabeça que você está num outro país de novo. Passatempos queridos (no momento: tocar trombone e dança de salão) exigem a sua atenção e forçam a melancolia para o pano de fundo. De vez em quando, os desejos chamejam, para ser apagados e ao mesmo tempo alimentados com telefonemas voláteis, quando o fuso horário e o ritmo de vida deixam.

Uma das pessoas que encontrei na Holanda é o Ernst. Ernst van der Pasch (Youtube) é um colega do segundo grau, com quem eu mantenho contato de freqüência baixa. Foi a primeira vez que eu falei com ele desde que eu emigrei, e um dos assuntos era o inevitável: "como é morar no Brasil?"

A impressão dele do Brasil se formou por O amor natural, um documentário de 1996 da Heddy Honigman. Ela fez o filme na ocasião da publicação da tradução do livre do mesmo nome de Carlos Drummond de Andrade, o poeta mais famoso do Brasil. Os poemas em O amor natural são explicitamente eroticos. O filme retrata velhinhos no Rio que lêem poemas numa felicidade sossegada e refletem sobre as noites de luxúria do passado. É difícil imaginar um casal de holandeses idosos conseguindo falar sem embaraço sobre chupar, beijar e esperma.

Os brasileiros, eles falam mais abertamente sobre sensualidade, o Ernst me perguntou? Eu o contei sobre a expressão mais engraçada que eu já encontrei no português, que uma roupa de mulher sem alças se chama tomara-que-caia. (No início, achava que a vestidora que me explicou isso estava me zoando) Sem dúvida, o médio homem holandês olha para um decote apetitoso com o mesmo interesse que um brasileiro, mas a terminologia do brasileiro sem dúvida é mais honesta.

Para quem quer saber mais de O amor natural, a tradução excelente do August Willemsen ainda se vende nas livrarias. O documentário inteiro está no site www.artefatocultural.com.br pra baixar ou assistir.

Como saidera, um poema de Drummond de Andrade:

Sob o chuveiro amar

Sob o chuveiro amar, sabão e beijos
ou na banheira amar de água vestidos
amor escorregante, foge, prende-se,
torna a fugir, água nos olhos, bocas,
dança, navegação, mergulho, chuva,
essa espuma nos ventres, a brancura
triangular do sexo - é agua, esperma,
é amor se esvaindo ou nos tornamos fonte?



Obrigado à Ursula por corrigir meu português.

Intercontinentaal verbonden/Ligações intercontinentais

(português em baixo)

Het is zaterdag 9 uur 's-ochtends en ik lig te soezen. Mijn telefoon gaat over. De vaste lijn was een extraatje bij mijn internet abonnement, en vrijwel niemand heeft mijn nummer. Ik stommel naar de woonkamer en neem op. Geroezemoes. "Alô?" Een vrouwenstem: "Excuse me. Do you speak Chinese"?

Mensen vragen mij vaak of ik Chinees spreek.

Jaren geleden was mijn kersverse moeder een kersverse medelander. Een doctoraat in een theoretisch wiskundig onderwerp is geen garantie voor een baan, zeker als je de taal slecht spreekt. Ze was dolblij dat ze na 2 jaarcontracten eindelijk een vaste aanstelling kon krijgen als lerares op een middelbare school. De rector had echter een voorwaarde. Haar Nederlands moest verbeteren, en daarom moest ze ook thuis oefenen. Mijn moeder gehoorzaamde. Vanaf mijn derde heeft niemand meer regelmatig Chinees met mij gesproken. Mijn woordenschat weerspiegelt het wereldbeeld van een driejarige: "eten, slapen, buikpijn, billenkoek."

Ik heb het later nog geprobeerd: toen de Teleac cursus Chinees op TV kwam, werd het complete lespakket aangeschaft. Na drie lessen (hoe gaat het, heb je broers, ik ben 11 jaar) ben ik gestrand.

Mijn moeder herinnerde me regelmatig aan mijn gebrekkige Chinees. Soms prijzend, omdat mijn uitspraak goed was. Soms verwijtend, dat kinderen van vriendinnen het wel spraken, dat ik beter mijn best had kunnen doen. Soms treurig, over de gemiste kansen. Het moet verdrietig zijn als er een taalbarrière tussen jou en je eigen kinderen staat.

De laatste poging was een half jaar geleden. Ik wilde afleiding van mijn werk, en Portugees had zijn nieuwigheid verloren. Daarom heb ik me ingeschreven voor een cursus Chinees. Ik droomde dat ik dit gebrek van jaren eindelijk ging repareren, en dat ik bij mijn volgende bezoek mijn moeder kon overrompelen met vloeiende conversatie.

De taalcursus Chinees voor beginners aan de Federale Universiteit wordt gegeven door meneer Liu, bij dag docent organische chemie. Door de tweede wereldoorlog en de communistische revolutie is ook hij in een diaspora beland: ooit was hij een kind van China; nu is hij de ouder van Braziliaanse kinderen. Zijn lessen verbonden de flarden van mijn Chinese kennis tot een coherent maar basaal geheel.

"Do you speak English? Fala portugues?" antwoord ik. De vrouw herhaalt in snel Mandarijn (algemeen beschaafd Chinees). "Iemand die Chinees spreekt?" In mijn prachtigste Chinees (hortend en stotend) leg ik uit dat ik heel weinig spreek. Dat ik in Brazilië ben. De vrouw begrijpt het. "Is. Je. Vader. Thuis? Mag. Ik. Met. Je. Moeder. Spreken?" antwoordt ze langzaam en duidelijk. Ik, tevergeefs: "mijn pappa mamma in Nederland".

Meneer Liu heeft mijn flarden verbonden, maar met wildvreemde vrouwen telefoneren zat niet in het cursuspakket. Sterker nog, conversatie oefenen zat ueberhaupt niet in de cursus. De Federale Universiteit is aan de andere kant van de stad, en voor twee keer anderhalf uur les per week moest ik als een ingeblikt sardientje een uur in een overvolle en benauwde bus in de file heen en in een iets legere bus terug. Lessen overslaan was verleidelijk. Ik heb het eind-proefwerk niet meer ingeleverd.

Na twee minuten verwarde conversatie (de vrouw belt uit Hong-Kong, god weet waarom) hang ik op, en maak me zorgen. Iemand uit China die mijn nummer heeft? Zou mijn moeder iets overkomen zijn? (Mijn vader blijft het liefst thuis met zijn neus in de boeken, dus mijn moeder laat hem regelmatig achter om over aardes breed gebied te zwerven.)

Ik bel mijn ouders te weinig, dus dit is goed excuus om ze weer eens te spreken. Mijn moeder is niet onder een Hong-Kongse bus gekomen, want ze neemt op. Ik vertel over het voorval. Ze snapt het ook niet, maar is blij dat ik Chinees heb gesproken, en hoopt dat de vrouw terugbelt, zodat ik meer kan oefenen.

Verdriet over de gemiste kansen blijft knagen. Haar eerste reactie toen ik aankondigde te emigreren: "Verdorie, waarom ga je niet naar China?" Oftewel: waarom ben je geen Chinees? Graag zou ze zien dat ik naar China ging om de taal te leren, en daarna een locale bruid op te duikelen.

Aan dat ideaalbeeld kan ik niet voldoen, maar toch heeft ze me met haar achtergrond gevormd. Ze heeft me altijd aangezet harder te werken, niet te snel tevreden te zijn en uitdagingen aan te gaan. Is het dankzij mijn buitenlandse moeder dat ik -buitenlander die de omgangsvormen niet 100% begrijpt- me merkwaardig op mijn plaats voel in Brazilië? Ik schrijf deze blog vlot in het Nederlands, om hem daarna zwoegend in krom Portugees te vertalen, en ik begrijp nu de frustratie van mijn moeder wanneer ze Nederlands moest schrijven.

Voor wat betreft een bruid, ik weet niet wie dat wordt, maar waarschijnlijk zal ze Braziliaans zijn. Ik heb een zwak voor meisjes die niet mijn taal mijn spreken, en met wie communicatie wat hakkelend gaat. Dankzij jarenlange training uitdagingen op te zoeken, neem ik geen genoegen met minder dan een onmogelijke liefde. Mijn oudere broer heeft me laten zien dat het kan: een jarenlange ingewikkelde en verboden relatie met een buitenlandse is recent uitgemond in een verloving.

Mijn moeders wens is verhoord. Gedurende 3 weken ben ik haast iedere dag uit mijn bed gebeld door een vrouw uit Hong Kong met "Excuse me do you speak Chinese?" Met de woorden voor "slapen, billenkoek" kan je ongetwijfeld shockerende voorstellen in het Chinees doen, maar uiteindelijk heb ik het gehouden op een scheldkannonade in het Engels. De woorden verstond ze niet, maar mijn ongenoegen is overgekomen, want mijn telefoon is eindelijk gestopt met rinkelen.


Ligações intercontinentais

São nove de manhã num sábado e estou cochilando. O telefone toca. A linha fixa veio como extra com minha conexão à internet, e quase ninguém tem o meu numero. Tropeço para a sala, e atendo. Ruído. "Alô?" Uma voz de mulher: "Excuse me, do you speak Chinese?"

As pessoas me perguntam se eu falo chinês com freqüência.

Há muitos anos, minha nova mãe também era uma nova imigrante. Um doutorado num assunto de matemática teorética não é uma garantia para obter um emprego, ainda mais quando você não fala a língua bem. Ela ficou super-feliz quando finalmente conseguiu um emprego fixo como professora num colégio, depois de dois contratos temporários. O diretor tinha só uma exigência. O holandês dela devia melhorar, e por isso pediu a ela que praticasse holandês em casa também. Minha mãe obedeceu. Desde meu terceiro ano de vida, ninguém realmente mais falou chinês comigo. O meu vocabulário reflete a visão do mundo de uma criança de três anos. "Comer, dormir, passar mal, tapas na bunda."

Depois eu tentei de novo. Quando o Teleac (um canal educativo) passou um curso de mandarim, compramos o pacote inteiro de livros e fitas. Depois de três aulas (Como vai, você tem irmãos, eu tenho 11 anos), eu naufragei.

Minha mãe me lembrou frequentemente do meu chinês fraco. Às vezes elogiando, pois minha pronúncia era boa. Às vezes repreendendo, que os filhos de amigas sabiam falar chinês sim, que eu podia ter me esforçado mais. Às vezes com pena, por causa das oportunidades perdidas. Deve ser triste quando tem uma barreira de linguagem com seus filhos.

A ultima tentativa foi meio ano atrás. Queria uma diversão do meu trabalho, e o português já tinha perdido a novidade. Então, me matriculei num curso de mandarim para adultos. Sonhava que finalmente ia consertar esse defeito de anos, e poderia surprender minha mãe com conversas fluentes na proxima visita.

O curso de mandarim básico para adultos era na Universidade Federal de Minas Gerais, ministrado por um senhor Liu, de dia profesor de quimica orgánica. A segunda guerra mundial e a revolução comunista depois o jogaram (como a minha mãe) numa diáspora. Ele nasceu criança da China, mais acabou sendo pai de brasileiro. As aulas dele ligaram os fragmentos do meu conhecimento infantil num inteiro coerente mas básico.

"Do you speak English? Fala português?" eu respondo. A mulher repete num Mandarim rápido: "Alguém que fale chinês?". Com o chinês mais lindo (gaguejando e tropeçando) explico que eu falo pouquíssimo chinês. Que eu estou no Brasil. A mulher entende: "Seu. Pai. Está. Lá? . . . Posso. Falar. Com. Sua. Mãe?" ela responde lentamente e claramente. Eu, em vão: "Meu pai mãe na Holanda".

O senhor Liu ligou os fragmentos, mas falar ao telefone com mulheres malucas aleatórias não foi parte do curso. Ainda mais, conversar geralmente não era parte do curso. A Universidade Federal fica do outro lado da cidade, uma viagem de uma hora num ônibus lotado e abafado, preso no trânsito. Matar aula foi muito sedutor. Eu desisti de entregar a prova final.

Depois de dois minutos de conversa confusa (a mulher liga de Hong-Kong, só Deus sabe por quê) eu desligo, e fico preocupado. Alguém da China tem o meu numero fixo? Aconteceu um acidente com a minha mãe? (Meu pai gosta de se enfiar em livros em casa, então a minha mãe larga ele de vez em quando para vaguear pelo mundo)

Eu ligo pouco pros meus pais, então isso é uma desculpa boa pra dar mais um toque. A minha mãe não foi atropelada por um caminhão Hong-Kongense, porque ela atende. Eu conto o caso, ela também não entende, mas está feliz que eu falei chinês. Ela espera que a mulher ligue de novo, para que eu possa praticar mais.

A tristeza pelas oportunidades perdidades continua a consumir. Quando eu contava que ia emigrar, a primeira resposta dela era uma indignada: "Porque você não vai para China?" Ou seja: porque você não é um chinês? Ela gostaria que eu fosse para China para aprender a língua e depois arrumar uma noiva local.

Não posso satisfazer esse ideal, porém ela com a história dela me formou. Ela me incentivou a persistir, a não me satisfazer facilmente, a enfrentar desafios. Será que, por causa da minha mãe estrangeira, eu -estrangeiro que não entende os modos dos brasileiros por 100 % - me sinto estranhamente no lugar certo nesse país? Escrevo esse blog suavemente em holandês, para traduzî-lo labutando para um português torto depois; agora eu entendo a frustração da minha mãe, que quase foi estudar letras, ao escrever holandês.

Quanto à noiva, eu não sei quem ela vai ser, mas provavelmente será uma brasileira. Eu tenho um fraco para meninas que não falam minha língua, e com quem a comunicação vai balbuciando. Graças ao treinamento de anos de não me satisfazer facilmente e enfrentar desafios, eu não aceito nada a não ser um amor impossível. Meu irmão mais velho me mostrou que dá pra fazer: a relação dele com uma estrangeira, uma relação complicada e proibida, está se tornando um casamento depois anos.

O desejo da minha mãe foi satisfeito. Durante semanas, eu acordei quase todo dia com uma mulher ligando de Hong Kong dizendo "Excuse me you speak chinese?" Palavras como "dormir" e "tapas na bunda" dão para construir propostas indecorosas em chinês, mas fiquei com uma xingamento em inglês. Ela não deve ter entendido o sentido exato, mas a idéia chegou, pois finalmente o telefone parou de tocar.

graças a João por ser meu editor