Saudade

(Português em baixo.)

Mijn broer zingt al jaren in een kamerkoor dat de naam Saudade draagt. De site legt uit dat dit een Portugees woord is voor "Weemoedig verlangen naar mensen en ervaringen die nog slechts als mooie herinnering bestaan."

Dat klinkt poetisch, maar in Brazilie is het een alledaagse uitdrukking. "Eu estou com saudades de você" (letterlijk: ik ben met saudade voor jou) betekent simpelweg: 'ik mis je'. Je schrijft het je geliefde als je haar een dag niet hebt gezien, of je vrienden als ze twee weken op vakantie zijn.

Saudade geldt als een woord dat enkel in het Portugees bestaat, analoog aan het Nederlandse "gezellig". Voor de Portugese lezers: gezellig is een bijvoegelijk naamwoord (substantief: gezelligheid), dat een aangenaam opgewekt samenzijn uitdrukt.

Beroemd is het verhaal dat Inuit (Eskimos) 100 woorden hebben voor sneeuw in al zijn verschijningsvormen, omdat voor hen sneeuw meer finesses zou hebben. Dat is een broodje-aap verhaal, en bij nader inzien is dat logisch. Heeft Brits ongelofelijk veel woorden voor regen, of heeft Brazilie duizend-en-een termen voor bier?

Het is veel eerder omgekeerd.

Feestjes worden hier gesmeerd door diverse lagen van alcohol en sociale omgangsvormen, zodat een willekeurig samenzijn, ongeacht of dat met levensvrienden of wildvreemden is, tot gezelligheid leidt. Wat vanzelfsprekend is behoeft geen speciale terminologie, dus mist het Portugees een term voor gezellig. De dag na een willekeurig feestje ben je natuurlijk de gemiddelde wildvreemde allang weer vergeten, maar voor wie een onuitwisbare indruk heeft achtergelaten, voor diegene voel je Saudade, en de hoop die in Saudade leeft is dat het samenzijn herhaald zal worden.

Precies twee jaar geleden heb ik Nederland verlaten. Er zijn een paar hartsvrienden aan wie ik nog regelmatig denk, en die ik -zelden- bel, maar ik ben het contact de meeste kennissen wel kwijt. Uit eigen ervaring weet ik nu hoe makkelijk een leven los te laten is, als je van biotoop wisselt. Hoe dat afscheid voor het thuisfront was, heb ik minder goed begrepen.

Tot deze maand, waarin ik nader kennis gemaakt met Saudade.

Ze was grappig, slim, altijd opgewekt en ongelofelijk knap. En met haar vloeiende Italiaans ging ze over twee maanden voor een half jaar op uitwisseling naar Italië. Vandaag is ze 5 weken weg.

Inmiddels heb ik al een spectrum van gevoelens doorlopen. Nazoemen van een gedenkwaardig afscheid, met allerlei lieve voornemens. Het holle gevoel dat een deel van je leven verdwenen is. Irritatie over het uitblijven van nieuws. In het hoofd een eindeloze film van romantische herinneringen. De frustratie dat die gedachten nergens toe leiden. Acceptatie. Verwondering over het ondenkbare feit dat verliefdheid ook weer kan weg-ebben.

Herinneringen komen nooit alleen: denkend aan mijn grootvader, herinner ik me ook dat hij dementeerde, en dat ik uit lafheid hem de laatste drie jaar van zijn leven niet meer durfde te bezoeken. Denkend aan de mooie momenten met mijn vriendinnetje in Nederland, realiseer ik me ook waarom het niet kon werken. Dat ik mijn CV inleverde op een conferentie in Porto Alegre, wat uiteindelijk tot mijn emigratie leidde. Associaties die een herinnering een plaats in je leven geven.

Ooit zal dit ook zo'n herinnering zijn, maar op dit moment ben ik weer terug bij bijna-af: ik bevind me tussen dat open moment tussen de eerste kennismaking en het tweede afspraakje. Het afspraakje is echter pas over een half jaar, en in plaats van de verrassing van een dagelijks sms-je sijpelt er af en toe een mailtje door via het internet.


Português

Há anos, meu irmão canta num coral de câmera chamado Saudade. O site explica que isso é uma palavra portuguêsa para "O desejo melancólico por pessoas e experiências que só existem como lembranças bonitas".

Isto parece poético, mas, no Brasil, saudade é uma expressão ordinária. 'Eu estou com saudade de você' se traduz em holandês simplesmente como 'Ik mis je'. É o que se escreve para sua namorada quando não a viu por um dia, ou para amigos que estão em férias por duas semanas.

Saudade é considerada uma palavra que só existe em português, análoga á palavra Gezellig do holandês. Para os leitores brasileiros: gezellig é um adjetivo (substantivo: gezelligheid) que indica estar juntos numa forma agradável e levemente animada.

É famosa a história de que os Inuit (os Esquimós) têm mais que cem palavras para todas as aparências de neve, porque para eles a neve tem uma sutileza que a gente perde. É uma lenda urbana, e pensando bem, isso não é nenhuma surpresa. O britânico tem incrivelmente muitas palavras para chuva? O brasileiro tem mil-e-um jeitos para descrever cerveja?

É muito mais o inverso.

Festas aqui são lubrificadas com diversas camadas de álcool e etiquetas sociais. Assim, qualquer encontro, seja com amigos do peito, ou completamente desconhecidos, leva à gezellig-eza. O que é lógico não precisa de terminologia especial, então ao português falta uma expressão para gezellig. Claro, no dia seguinte à festa, você já esqueceu o total-desconhecido médio, mas quem deixou uma impressão inesquecível, dessa pessoa você sente saudade, e a esperança que vive na saudade é que o encontro pode se repetir.

Faz exatamente dois anos que eu sai da Holanda. Tem uns amigos do peito que ainda estão nos meus pensamentos do dia-a-dia, e para quem eu -raramente- ligo, mas perdi o contato com a maioria dos conhecidos. Então por experiência própria eu sei quão fácil é romper com uma vida quando se muda de habitat. Contudo não havia entendido como foi a despedida para quem ficou.

Até este mês, quando eu conheci a saudade.

Ela era engraçada, inteligente, sempre animada, e incrivelmente linda. Com o italiano fluente dela ia fazer um intercâmbio por meio ano dali a dois meses. Hoje, ela está fora a 5 semanas.

Já passei por um espectro de emoções. O êxtase de uma despedida memorável com as mensagens cheias de intenções lindas. O sentimento vazio que uma parte da sua vida sumiu. Irritação sobre falta de notícias. Na cabeça um filme sem fim de lembranças românticas. A frustração que essas não levam a nada. Aceitar. O espanto com o fato inimaginável de que a paixão pode esvaziar também.

Lembranças nunca estão sozinhas. Pensando no meu avô, eu também me lembro que ele se tornou demente, e que eu, por covardia, não me atrevi visitâ-lo nos ultimos três anos da vida dele. Pensando nos momentos bons com minha namorada na Holanda, eu também percebo por que não podia dar certo. Quando eu entreguei meu currículo numa conferência em Porto Alegre, que isso no fim levou à minha emigração. São associações que põem as lembranças no lugar dentro da sua vida.

Um dia, este momento será uma lembrança assim também, mas agora eu quase estou de volta ao início. Estou neste momento aberto entre o primeiro encontro e a segunda saídinha. Só que a saídinha vai ser daqui a meio ano, e em vez de ser surpreendido por mensagens no meu celular todo dia, só se infiltra um email pela internet de vez em quando.


[Sou obrigado a Felipe, João e Adriano pela ajuda com o português]